Vuursalamander, gevlekte landsalamander of goudsalamander (Salamandra salamandra)

Dit moet je weten over de bijzondere vuursalamander: Een van de bijzonderste amfibieën is de vuursalamander. Behalve dat het zich anders voortplant dan de dieren uit deze categorie, komt het zelden tot nooit voor dat twee van deze soort salamanders, dezelfde tekeningen of vlekken hebben. Hierdoor is elke vuursalamander uniek. Tijd dus voor een nadere kennismaking met dit dier.

Wat is een salamander?

In het dierenrijk behoort de salamander net als de wormsalamander en kikker tot de amfibieën. Het is daarom in staat om zowel op het land als in het water te leven. Qua uiterlijk lijken deze beestjes op hagedissen, maar ze hebben geen schubben op hun lijf en ook geen gespleten tong. Ook hebben zij geen zichtbaar oor. Er zijn land- en watersalamanders, waarvan de vuursalamander tot een van de zeldzame landsalamanders, behoort in Europa.

Leefgebied

Ofschoon ze zeldzaam zijn, is het mogelijk om de vuursalamander op verschillende plekken in Midden- en Zuid Europa tegen te komen. Hun leefgebied strekt zich uit via Noord- en Midden Duitsland in het noorden, tot de omgeving begrensd door de Karpaten, Oekraïne en Roemenië in het zuidoosten. De zuidgrens ligt tussen Bulgarije en Griekenland, waarbij ze zich niet verder dan de daar aanwezige bergen, verspreiden. Voorts bieden de bergketens van het Iberisch schiereiland van Zuidwest- Europa, een woonplaats voor de ondersoorten van salamanders

Soorten en ondersoorten

De vuursalamander oftewel de salamandra salamandra en goud salamander, kan gelet op:

  • het gebied waar ze leven,
  • hun kleuren
  • en tekeningen in nog dertien ondersoorten worden verdeeld.

Zes leven verspreid in Spanje en wel in de volgende gebieden:

  • centraal Spanje
  • Noordelijk Spanje
  • Centraal Zuid Spanje
  • Noordoostelijk Spanje
  • Noordwestelijk Spanje

Het betreft de ondersoorten:

  • Salamandra salamandra alfredschmidti
  • Salamandra salamandra almanzoris
  • Salamandra salamandra bejarae
  • Salamandra salamandra bernardezi
  • Salamandra salamandra morenica
  • Salamandra salamandra fastuosa
  • Portugal kent de

Salamandra salamandra crespoi en Salamandra salamandra gallaica terwijl de Salamandra salamandra beschkovi te binden is in Bulgarije in het noorden van het Piringebergte.

- Griekenland is het verspreidingsgebied van de Salamandra salamandra werneri, terwijl de Salamandra salamandra gigliolii in centraal- en zuidelijk Italië, voorkomt. Voorts kan de Salamandra salamandra salamandra gevonden worden in onder andere Oostenrijk, de Karpaten en noordelijk Italië, terwijl Westelijk Centraal en Noord-Europa, het woongebied van de Salamandra salamandra terrestris, is. In bovenstaande gebieden zijn de vuursalamanders te vinden in schaduwrijke bossen die bovendien ook nog koel, vochtig zijn en over genoeg voedsel beschikken. Vandaar dat loof- en naaldbossen ideale plekken voor deze diertjes zijn terwijl ze in bergachtig gebied de voorkeur geven om in weilanden of langs de begroeide oevers van wateren te wonen. In ons land zijn deze beestjes te vinden nabij Bunde in Zuid-Limburg, vanwege het feit dat je daar een vochtige overgang van essenbronbossen naar de meer vochtige berken-zomer eikenbossen, hebt. Ook in de beukenbossen in de Achterhoek zijn er enkele vuursalamanders gesignaleerd.

De vuursalamander

Achtergrond : de naamgeving

De naam vuursalamander is ontleend aan de legende dat deze beestjes uit vuur zijn ontstaan waardoor ze bestand zijn tegen elke vlammenzee. Deze misvatting werd in 1287 het eerst door Jacob van Maerlant, die een dichter en geleerde was, opgetekend. In zijn natuurencyclopedie :"natuurencyclopedie Der naturen bloeme", beschreef hij salamanders als kruipende dieren die in vuur leefden. In die tijd geloofde men er heilig in dat de zwart gele combinatie van hun huid, aangaf dat ze altijd in brand stonden en dus niet konden verbranden. Vandaar dat men ook kleren en riemen van hun huiden maakte en er tevens van uitging dat asbest van hen afkomstig was. Van asbest is namelijk bekend dat het is opgebouwd uit vezels die hitte bestendig zijn. Tevens kwamen onderzoekers blijkens een verslag in The Philosophical Transactions of the Royal Society van 1716 erachter dat een in vuur gegooide Vuursalamander eerst opzwol om daarna het vuur te doven door een slijmerige dikke substantie op kolen in zijn nabijheid, te spugen. Hij sprong daarna op deze kolen totdat hij zich in volledige veiligheid kon stellen. Gelukkig is men door de jaren heen gaan inzien dat bovenstaande opvatting niet klopt, waardoor vuur vooral door hun gevoelige huid, ook voor deze dieren een gevaar vormt.

Zo herken je een vuursalamander

Postuur, lengte en gewicht

Een vuursalamander is een opvallende verschijning en daardoor vrij gemakkelijk te herkennen. Het heeft namelijk een nogal log postuur met een kortere staart dan zijn lengte van kop tot staart aanzet. Samen met de staart kan dit type salamander 23 centimeter worden, wat het tot het grootste soort van de echte salamanders in Europa, maakt. Hun gedrongen, ronde en brede bouw wordt geaccentueerd door hun gewicht. Deze varieert vaak tussen de 50 en 55 gram. Dit gewicht wordt veroorzaakt door het feit dat deze diertjes veel eten. Hun prooien zijn vrij groot wat te zien is aan hun opgezwollen buik na zo een maaltijd. Bij zwangere vrouwtjes is dit gewicht toe te schrijven aan de vele jongen (larven) in hun buik.

Kleurpatronen

De vuursalamander heeft een zwarte kleur met heldere, gele strepen of vlekken. Ook in dit geval is de verscheidenheid groot omdat er ook vuursalamanders zijn die overwegend geel zijn en exemplaren die maar enkele of helemaal geen gekleurde tekeningen op hun zwarte huid hebben. En zoals ook bij mensen en andere viervoeters het geval is, is het ook mogelijk om een vuursalamander tegen te komen die aan albinisme lijdt. Dit dier is dan (gedeeltelijk) wit of geel van kleur omdat het pigment melanine gedeeltelijk of in zijn geheel, ontbreekt. Het is ook mogelijk dat de kleur geel van de vlekken of strepen, vervangen is door oranje of rood. Wat ook opvalt bij deze diertjes is dat hun buik donkergrijs is en met minder vlekken is versierd, dan op de rug. Voor wat betreft de kleuren is het ook goed te weten, dat de omgeving waar de Salamandra salamandra wonen de intensiteit kan beïnvloeden. Zo zullen de gele kleuren van een vuursalamander in löss- en De Keuper lichter zijn, vanwege de gelige gesteenten in dit gebied terwijl zijn donkere kleur intenser en dieper is wanneer het verblijft op rauwe humus- of veenbodems.

Het vervellingsproces

De huid van dit diertje is rubberachtig van textuur, glandzend en glad. Het blijft er haast altijd stralend uitzien vanwege het feit dat ze om de zoveel tijd vervellen. Deze vervelling voltrekt zich geleidelijk vanaf de kop tot naar de poten toe. Tijdens dit proces maakt de vuursalamanders instinctief gebruik van harde ruwe voorwerpen als takken en stenen om de huid van zijn kop en snuit te verwijderen. Daartoe wrijft hij deze lichaamsdelen over deze voorwerpen heen. Vervolgens is de huid van zijn nek aan de beurt die het diertje met kronkelende schokkende bewegingen in de richting van de borstgordel toe beweegt. Ten slotte stapt de vuursalamander uit de rest van de huid, waarbij het onregelmatigheden op de bodem als ondersteuning gebruikt. Ook deze amfibie heeft de gewoonte om gedurende en na afronding van het vervellingsproces, zijn oude huid op te eten.

Na deze fase zijn de vlekken van dit beestje het meest intens terwijl zijn huid ook nog zacht en gevoelig is. Het is daarom van belang dat ze in die eerste periode na vervelling uit het zonlicht blijven, wat ze instinctief ook doen. Over het algemeen is hun huid namelijk heel gevoelig voor droogte en warmte, wat een doffe kleur en een rimpelige aanblik tot gevolg heeft. Het is begrijpelijk dat het diertje zich dan niet goed voelt en wellicht ademhalingsproblemen ondervindt op dat moment. De huid van dit beestje helpt het namelijk bij de ademhaling wat ook hun voorliefde voor vochtige plekken verklaard. Behalve met behulp van hun huidoppervlak ademt de Salamandra Salamandra ook via zijn bek door hun onderkaak naar boven en beneden te bewegen. Hiermee is het ook in staat om via zijn neusgaten te ruiken.

Het orgaan van Jacobson

Bij de Salamandra Salamandra valt het ook op dat ze een extra orgaan hebben. Het betreft in deze het orgaan van Jacobson dat zich in de vorm van een langwerpige inkeping aan weerszijde van de neusholtes bevindt. Dit orgaan staat in verbinding met de reukzenuw van de vuursalamander en wordt gezien als de reden waarom dit beestje eerdere sekspartners kan terug vinden of precies weet waar ze zelf in een vorige winter en zomer, verbleven. Gecombineerd met hun scherp gezichtsvermogen, stelt dit orgaan ze in de gelegenheid om zelfs in de donkerste nacht hun locatie terug te vinden.

Oorspeekselklieren en de verdediging tegen vijanden

Deze land amfibie heeft oorspeekselklieren die samen met de overige klieren op de rug, het gif samandarine afscheiden waarmee hij zich verdedigt tegen vijanden. Dit gif is een witachtige afscheiding waarvoor de meeste volwassen personen ongevoelig zijn. Een enkeling kan een lichte prikkeling op de huid waarnemen terwijl jonge kinderen of volwassenen die wel gevoelig zijn voor de afscheiding, ademhalingsproblemen kunnen krijgen en ook misselijk kunnen worden. Wanneer een gifbundel een kat of hond raakt, kan het echter wel fataal aflopen. De symptomen van deze vergiftiging zijn overmatige speekselproductie, een verkrampte bek en stijve nek. Indien er niet gelijk medisch wordt ingegrepen, kunnen deze slachtoffers komen te overlijden. Gelukkig weten de meeste dieren instinctief dat de felle (gele) kleuren op dit type salamander aangeeft, dat het giftig is. Het is dankzij deze zogeheten aposematische kleuren, dat zijn natuurlijke vijanden ver uit de buurt van dit dier blijven.

Voedsel vuursalamanders

Behalve hun eigen oude huid eten deze amfibieën ook nog:

Dit is dan ook meteen de reden dat ze koele donkere vochtige plekken, als hun woonplaats uitkiezen.

Karakter oftewel gedrag

De vuursalamander is een solitair dier dat soms in groepsverband aan een winterslaap doet. Ze gaan in de nacht op zoek naar eten en een partner waarvoor ze hun zicht en reukvermogen inzetten.

Voortplanting

In de inleiding werd reeds aangegeven dat vuursalamanders levende larven in plaats van eieren in het water afleggen. Ook is in de tekst aangehaald dat de wijfjes de eieren in hun buik dragen totdat de larven uitkomen, wat het gewicht en omvang van zo een vuursalamander moeder, verklaart. Voor het echter zo ver is, is het noodzakelijk dat een mannetjes Salamndra Salamandra paart met een vrouwtje. Daartoe dienen beide diertjes natuurlijk ook geslachtsrijp te zijn. Dit is het geval wanneer ze de leeftijd van twee jaar hebben bereikt. Deze periode eindigt op vierjarige leeftijd. Een Salamandra salamandra kan echter 20 jaar worden. De paringsperiode loopt van april tot september. De geslachtsdaad vindt volledig op het land plaats.

Tijdens zijn voortplantingsdans of balts, besnuffelt het mannetje het vrouwtje, om haar vervolgens op te tillen en onder haar te kruipen. Hij maakt hierna kronkelige bewegingen met zijn staart waarmee hij het geslachtsorgaan van de vrouw ( haar cloaca) stimuleert. Indien ze dat wilt zet hij dan een spermatofoor af die zij in haar cloaca, opneemt. Deze spermatoforen draagt ze met zich mee tot het moment dat ze gereed is om haar eitjes te bevruchten. De spermatoren hoeven overigens niet van slechts een mannetje te zijn. Gedurende acht maanden ontwikkelt het embryo zich tot een larve, die de moeder vervolgens aan de rand van ondiep water afzet. Het aantal kan variëren van slechts vier tot 75, afhankelijk van de bouw van het wijfje. Deze larven zijn tussen de 2,5 en 3,5 cm lang, bezitten reeds vier poten en kieuwen waardoor ze in het water kunnen ademen. Ze leven onder andere van kleine wormen en insecten. Na ongeveer vier maanden komen ze weer aan land om gelijk of na een winterperiode, te transformeren in de vuursalamander die we kennen.

Het is ook bekend dat bij de ondersoort Salamandra salamandra Bernadezi het volledige metamorfose proces in de buik van het wijfje geschied. Deze salamandersoort kennen daardoor geen larvenstadium die ze zwemmend door brengen, waardoor het hebben van kieuwen ook overbodig is. Overigens is het ook zo dat er ondersoorten zijn die hun eieren leggen, waarna het proces zich buiten het lichaam van het vrouwtje voltrekt.

De vuursalamander in Nederland

In Nederland behoort de vuursalamander tot de beschermde diersoorten. Dit omdat deze diertjes in her verleden uit hun natuurlijke leefomgeving werden gehaald voor onderzoek of als huisdier. De populatie Salamandra Salamandras hebben ook te lijden onder de vervuiling van de gebieden waar ze verblijven, waardoor ze met uitsterven worden bedreigd. Gelukkig werd middels wetgeving (namelijk met behulp van de Wet Natuurbescherming), hier aan een eind geroepen. Ook de schimmelziekte Batrachochytrium salamandrivorans (Bsal), die de huid van de Salamandra salamandra wegvreet, vormt een ernstige bedreiging. Dit leidde er toe dat de nog levende dieren uit hun natuurlijke omgeving worden gehaald, waardoor de kans een van deze beestjes in het wild tegen te komen in bijvoorbeeld verlaten muizen holen of gevallen bladeren, is afgenomen.