Walvissen (Cetacea)

Walvissen zijn behalve bijzonder indrukwekkend, ook enorm belangrijk voor het ecosysteem in de oceaan. Door hun bewegingen in het water zorgen ze voor een goede circulatie van de aanwezige voedingsstoffen waar andere dieren zoals vissen en kreeften van kunnen profiteren. Ook bij de bemesting van de oceaan spelen walvissen een voorname rol. In hun ontlasting zitten namelijk talloze voedingsstoffen die door planten en fytoplankton worden gebruikt om te groeien. Fytoplankton is daarnaast van groot belang voor de aarde doordat het CO2 uit de atmosfeer omzet in zuurstof. Ruim 50% van de zuurstofproductie komt voor rekening van fytoplankton.

De voorlopers & de recente geschiedenis

De Basilosaurus, ook bekend als de Koningshagedis, wordt gezien als een van de voorlopers van de huidige walvis. Fossielen van die voorloper zijn in 1832 in de VS gevonden. Naast deze Koningshagedis is ook de Pliosaurus een van de voorlopers van de walvis. Ook al is dit geen directe familie, de spieren zijn wel identiek. Deze voorlopers zijn gelijktijdig met de dinosauriërs uitgestorven.

In de loop der tijd hebben veel walvispopulaties het steeds moeilijker gekregen. Zo zijn de noordkaper en de potvis onder invloed van de industriële walvisvaart bijna verdwenen en in de huidige situatie is er slechts sprake van een minimale aanwas. Dit zien we ook terug bij de blauwe vinvis. Die populatie is met ruim 90% afgenomen. Bij sommige walvissoorten is wel sprake van herstel, maar dit gaat erg langzaam, met name door de trage manier van voortplanten. Zo is een orka pas na tien jaar geslachtsrijp en duurt een zwangerschap minimaal vijftien maanden.

Kenmerken

Dat de walvis van alle zoogdieren ter wereld de grootste is mag duidelijk zijn, maar er zijn meer bijzondere kenmerken. Zo worden de kalveren van deze zoogdieren in het water geboren en worden ze gezoogd via speciale melkklieren. Hieraan is duidelijk te zien dat het dier is geëvolueerd van een landdier naar een zeedier. Ook andere kenmerken wijzen daarop:

  • Walvissen ademen niet via kieuwen maar via hun neusgaten
  • De botten van hun vinnen vertonen overeenkomsten met de voorpoten van landzoogdieren
  • Walvissen bewegen hun wervelkolom op een verticale manier. Dit in tegenstelling tot ‘gewone‘ zeedieren zoals vissen die zich horizontaal voortbewegen.

Walvissen die na het ademhalen weer naar beneden duiken, nemen relatief weinig lucht mee in hun longen. Opvallend genoeg wordt de voorraad zuurstof niet in de longen opgeslagen, maar in het spierweefsel. Dit lijkt vreemd, maar hier is een goede reden voor. Doordat de zuurstofmoleculen zich in het spierweefsel hechten aan een specifiek eiwit, myoglobine genaamd, kan de walvis het ruim 20 minuten volhouden om onder water te blijven. Bij het uitademen komt vervolgens een grote hoeveelheid waterdamp vrij waarbij de walvis duidelijk hoorbaar via de neusgaten geluid produceert. Daarnaast is bekend dat walvissen ook bijzonder muzikaal zijn. Zo produceren de dieren verschillende tonen. Deze variëren van 20 Hz tot 10 kHz en worden onder andere gebruikt om de vrouwelijke walvissen te verleiden wanneer de walvis geslachtsrijp is. Ook voor het vinden van voedsel op plekken waar het bijzonder donker is gebruiken walvissen hun vermogen om geluid te produceren.

Leefgebied

Het leefgebied van de walvis is enorm uitgestrekt. In elke oceaan komen namelijk walvissen voor, maar dit betekent niet dat elke walvissoort ook overal voorkomt. Zo verblijft de bultrugwalvis bij voorkeur in het koude water in de golf van Alaska en de directe omgeving. Daar blijven ze overigens niet altijd. Als het tijd wordt om een partner te vinden, dan trekken ze richting het warme water van de Atlantische oceaan, in de buurt van Hawaï. De Groenlandse walvis heeft juist een voorkeur voor het noorden (subarctische zeeën). Zo heeft bijna elke walvissoort zijn eigen voorkeur. Een uitzondering op de regel is de Orka. Deze walvis is de minst kieskeurige en wordt dan ook in elke oceaan aangetroffen. Toch heeft ook de Orka een lichte voorliefde voor koud water. Alhoewel deze walvissoort zich in elke oceaan thuis kan voelen, zal ook hij gaan migreren. In veel gevallen is hier een tactische reden voor: de orka emigreert namelijk naar plekken waar hij voldoende eten kan vinden. Op die manier maakt hij het zichzelf makkelijk en vergroot hij zijn overlevingskansen.

Bedreiging

Al jarenlang is bekend dat de walvis een van de meest bedreigde diersoorten is. Die bedreiging neemt dermate grote vormen aan dat er grote zorgen zijn voor het voortbestaan van meer dan de helft van alle walvissoorten. Het betreft dan vooral de grote soorten. Die bedreiging beperkt zich overigens niet alleen tot de grote walvissen (orka), ook hun familieleden, zoals de dolfijnen en bruinvissen, worden bedreigd in hun voortbestaan.

De bedreiging waar de walvis mee te maken heeft is vooral het gevolg van de invloed van de mens op de natuur. Zo is sinds 1970 ruim 70 procent van de wilde dieren verdwenen. In veel gevallen heeft dat met de visserij te maken. Net als veel andere vissen kunnen ook walvissen verstrikt raken in de visnetten. Mede hierdoor is de populatie van sommige walvissoorten dramatisch achteruit gegaan. Zo zijn er van de Noord-Atlantische walvis nog slechts enkele honderden over. Ook de vaquita heeft het bijzonder moeilijk. Van deze walvis, die in de Golf van Californië leeft, zijn er nog slechts tien exemplaren bekend. Voor de Chinese rivierdolfijn is het inmiddels te laat, deze wordt geacht al te zijn uitgestorven.

Voortplanting

De terugloop van het aantal walvissen op aarde wordt niet alleen veroorzaakt door toedoen van de mens. Doordat het een tijd duurt voordat een walvis geslachtsrijp is, duurt het lang voordat er kalfjes worden geboren. Pas na zo’n tien tot dertien jaar is een walvis geslachtsrijp. Is een walvis eenmaal zwanger, dan duurt het nog vijftien tot achttien maanden voordat een kalfje wordt geboren. In tegenstelling tot veel dieren werpen walvissen slechts een kalfje per zwangerschap. Er is dus geen sprake van een heel nest met jonge walvisjes, bovendien zit er gemiddeld twee jaar tussen elke zwangerschap. De tijd van het zogen van een jong kalf is tevens vrij lang, zo’n twaalf maanden. Dit verklaart dan ook waarom er een aanzienlijke tijd zit tussen twee zwangerschappen. Overigens is het nog een hele opgave voor een mannelijke walvis om een vrouwtje zwanger te maken. De geslachtsrijpe walvis geeft dor middel van geluid aan dat ze klaar is om bevrucht te worden en de mannetjes moeten dan vechten om een kans te maken. In veel gevallen paart een vrouwtjes walvis dan ook met meerdere mannetjes om zo de kans op een succesvolle bevruchting te vergroten.

Soorten

Wereldwijd zijn er zo’n 90 verschillende soorten te onderscheiden. Om het overzichtelijk te houden worden walvissen in twee groepen onderverdeeld:

  • Baleinwalvissen (11 soorten)
  • Tandwalvissen (bijna 80 soorten)

Baleinwalvissen

Baleinwalvissen hebben een soort zeef in hun bek, de baleinen, waarmee ze hun voedsel kunnen zeven. Op deze manier kunnen ze plankton en krill consumeren. Binnen deze groep bevinden zich de grootste exemplaren zoals de bultrug. Die kan bijvoorbeeld ruim achttien meter lang worden. Andere walvissoorten binnen deze groep zijn de Noordkaper en de Groenlandse walvis, de blauwe vinvis en de Bultrug.

Tandwalvissen

De tandwalvissen hebben geen baleinen, maar tanden waarmee ze voedsel kunnen vangen. Denk hierbij aan andere vissen, schelpdieren en inktvissen. De walvissen binnen deze groep zijn aanmerkelijk kleiner. Bekende voorbeelden zijn de Beloega, Narwal en de Bruinvis.