Zeekomkommers (Holothuroidea)

Zeekomkommers zijn geen groenten die groeien in de zee, maar dieren die behoren tot de stam stekelhuidigen. Hun naam hebben ze te danken aan hun langgerekte lichaam en knobbelige leerachtige huid die wel wat lijkt op een komkommer. Er zijn ongeveer 1700 soorten beschreven, die allemaal in zout water leven. Op het land en in zoet water kunnen ze niet overleven. Sterker nog: omdat het ongewervelde dieren zijn, die alleen uit kleine kalkplaatjes bestaan, zullen de meeste zeekomkommers op land al snel uitzakken tot een vormeloze brei. Slechts enkele soorten kunnen leven in een getijdengebied dat niet continu onder water staat.

Het zijn vreedzame zeebewoners die voorkomen in alle wereldzeeën. Van de branding tot in de nog redelijk onbekende diepzee komen zeekomkommers voor.

In een aantal landen is de zeekomkommer een delicatesse, vooral het buikgedeelte van sommige soorten wordt daar bereid. Ook worden ze al generaties lang ingezet in Aziatische landen als traditioneel medicijn tegen klachten als gewrichtspijn en impotentie. De dieren worden daarnaast gebruikt voor het winnen van bepaalde stofjes die in medicijnen en cosmetica gebruikt worden. Lectine komt voor in bepaalde soorten en houdt de malariamug in toom. Ook wordt er veel onderzoek gedaan naar de tumor remmende werking van zeekomkommers. De keerzijde is dat door overbevissing een aantal van deze ‘bruikbare’ zeekomkommers helaas zeldzaam zijn geworden.

Kenmerken zeekomkommers

De meeste zeekomkommers kruipen over de zeebodem. Sommigen graven zich in en hebben min of meer een vaste stek. Enkele soorten kunnen zwemmen. Vaak bepaalt het soort voeding dat de zeekomkommer eet, hoe hij zich voortbeweegt.

Tentakels of niet? Ook dat hangt af van de voeding. Degenen die zich voeden met rondzwevend plankton en algen hebben vaak lange, kleverige tentakels, terwijl degenen die rondkruipen op de bodem juist weer kleine tentakels hebben (die lijken op buisvoetjes) om zich voort te bewegen.

Net als zeesterren hebben ze een regenererend vermogen. Oftewel het vermogen om lichaamsdelen of organen weer aan te laten groeien. Als ze aangevallen worden gooien ze al hun organen naar buiten door de anus in één grote kleverige brij die voor sommige dieren giftig is. Degenen die er wel tegen kunnen zullen zich tegoed doen aan de organen waardoor de zeekomkommer zelf kan ontsnappen. Andere soorten hebben een nog venijniger verdedigingsmechanisme. Zij stoten lange, witte, draadachtige buisjes uit die groot en kleverig worden in het water. De aanvaller raakt verstrikt in deze zogenoemde buizen van Cuvier en zal uiteindelijk sterven. Weer anderen kunnen delen van het achterlijf afwerpen om te ontkomen aan een aanvaller. De organen en ledematen van de zeekomkommer groeien na enkele dagen tot weken weer aan.

Er zijn grote verschillen tussen zeekomkommers. De kleinste soorten vallen niet eens op tussen de zandkorrels, terwijl de grootste langer dan twee meter kunnen worden en soms wel tien kilo wegen. In Japan werd in 2011 een zeekomkommer gevonden met een lengte van 3,6 meter!

Ze komen voor in verschillende bonte kleuren, maar veel soorten hebben juist een grauwe, lichtbruine of vaalroze schutkleur.

Sommige soorten kunnen zwemmen. Bij de één is dat hooguit een beetje loskomen van de grond, terwijl anderen echt permanent zwemmen. Het lichaam van deze zwemmende soorten lijkt meer op een kwal of octopus dan op een zeekomkommer. De tentakels zijn voorzien van een vliezig scherm en het lichaam is bolvormig.

Geschiedenis

Omdat een groot deel van hun lichaam zacht is, zijn er maar weinig fossielen gevonden van zeekomkommers in vergelijking met andere stekelhuidigen zoals zee-egels en zeesterren. Hoe en wanneer de huidige soorten zeekomkommers precies ontstaan zijn is dus nog niet helemaal duidelijk, wél is zeker dat het oudste fossiel van een zeekomkommer al ongeveer 400 miljoen jaar oud is en het oudste fossiele kalkplaatje van een zeekomkommer zelfs al 440 miljoen jaar oud!

Voedsel

De stofzuigers van de zee worden ze wel genoemd: dit zijn de kruipende zeekomkommers die hun voedsel opzuigen van de bodem. Ze eten vooral fijn organisch materiaal van afgestorven planten en dieren. Dankzij hun ‘schoonmaakwerk’ ontstaan er minder algen die uiteindelijk verstikkend werken voor het overige leven in de zee zoals vissen. Nuttig werk dus!

Anderen soorten zuigen het voedsel niet op, maar scheppen zand naar binnen. In hun lichaam filteren ze de organische stoffen eruit en scheiden vervolgens het sediment weer uit. Dit ziet eruit als een lange, ronde, zanderige keutel. Ook deze sedimenteters houden de bodem schoon en vaak kun je hun spoor volgen door het water. Ze laten namelijk een diepe gleuf achter waar de ze het zand naar binnen hebben geschept, afgewisseld met de ronde ‘drolletjes’ die ze uitscheiden.

Weer andere zeekomkommers zitten ingegraven in de bodem of hechten zicht vast. Rondom de mond hebben ze een kroon van tentakels die ze omhoog richten in het water. Aan die kleverige tentakels blijven plankton en algen hangen die de zeekomkommer vervolgens naar binnen trekt en ‘aflikt’. Dit is de grootste groep zeekomkommers en leeft vooral in ondiepere wateren, waardoor duikers deze soorten vaak vast hebben gelegd op foto of video.

Voortplanting

Zowel de testikels als de eierstokken van zeekomkommers zijn lange buizen die door het hele lichaam lopen. De uiteindes liggen bij de mondtentakels waar de zaad- en eicellen naar buiten worden gespoten. Als dit gebeurt ziet het eruit als een witte wolk die uitgestoten wordt. De geslachtscellen vinden elkaar in de stroming en blijven aan elkaar hangen door de eiwitstrengen waarin de zaadcellen van het mannetje zitten.

Sommige eicellen komen bovendrijven, anderen zakken direct naar de bodem. Enkele soorten zeekomkommers kennen een vorm van broedzorg waarbij de eitjes en de larven nabij of zelf ín het lichaam van de moeder bewaakt worden. Dit is hard nodig, want de jonge larven vallen regelmatig ten prooi aan andere dieren zoals vissen. Slechts een klein gedeelte van alle jonge zeekomkommers bereikt het volwassen stadium.

De larven doorlopen diverse veranderstadia en zakken in het laatste stadium naar de grond waar ze uitgroeien tot volwassen zeekomkommers. Gemiddeld wordt een zeekomkommer 5 tot 10 jaar oud.